ԱՄՆ օրենսդիրները թուրքական ԱԹՍ-ների վերահսկողություն են պահանջում. ProPublica
Մինչ ամբողջ աշխարհում պետությունները համալրում են իրենց զինանոցները անօդաչու թռչող սարքերով, դաշնային օրենսդիրները ճնշում են Բայդենի վարչակազմին՝ հետաքննելու, թե ինչպես են ամերիկյան արտադրության կտորներն ու տեխնոլոգիաները հայտնվել աշխարհում ամենահայտնի մոդելներից մեկում՝ թուրքական արտադրության Bayraktar TB2, գրված է ProPublica-ում հրապարակված հոդվածում:
Թուրքական Baykar Technology ընկերության կողմից արտադրված TB2-ը կարող է սավառնել մարտադաշտից բարձր եւ թիրախներին հարվածել լազերային տարբերակով կառավարվող հրթիռներով։ Ընկերությունը պնդում է, որ TB2-ներն ամբողջությամբ տեղական արտադրանք են, եւ գրեթե բոլոր մասերը արտադրվում են Թուրքիայում: Այնուամենայնիվ, ինչպես հայտնել է ProPublica-ն, բազմաթիվ հակամարտություններում խոցված անօդաչու թռչող սարքերի բեկորները այլ բան են հուշում: Մի շարք բաղադրիչներ արտադրվել են ԱՄՆ-ի, Կանադայի եւ Եվրոպայի արտադրողների կողմից:
Ավելին իմանալու համար օրենսդիր Թոնի Կարդենասը վերջերս փոփոխություն է մտցրել Ազգային պաշտպանության մարմնի ակտի Ներկայացուցիչների պալատի տարբերակում: Տարեկան բյուջեի օրինագիծը հաճախ օրենսդիրների համար հնարավորություն է տալիս հրատապ խնդիրների վերաբերյալ վարչակազմից հաշվետվություն պահանջել, իսկ Կարդենասը շեշտը դրել է TB2-ի վրա՝ ընդգծելով Ադրբեջանի կողմից զենքի տեղակայումը 2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում հարեւան Հայաստանի դեմ վարած պատերազմում:
Անօդաչու թռչող սարքի բեկորների նկարները, որոնք հրապարակվել էին այն ժամանակ տեղի ԶԼՄ-ների եւ հայ զինվորականների կողմից, ցույց էին տալիս ամերիկյան ընկերությունների կողմից արտադրված մասերի առկայությունը: Այս ընկերություններից մի քանիսը լրատվականին ասել են, որ քայլեր են ձեռնարկել՝ Թուրքիային ուղղակի վաճառքները դադարեցնելու համար, իսկ մյուսները շարունակում են վաճառքը:
Թուրքիան վերջին տարիներին ավելացրել է TB2-ի արտահանումը։ Առնվազն 14 երկիր այժմ ունի այս անօդաչու սարքերից, եւ եւս 16 այլ պետություն ձգտում է ձեռք բերել դրանք:
«Մենք ուշադիր հետեւում ենք Թուրքիայի կողմից անօդաչու թռչող սարքերի վաճառքին եւ թե ինչպես են այդ զենքերն օգտագործվում ամբողջ աշխարհում: Ինձ անհանգստացնում է այն ապակայունացնող ազդեցությունը, որը մենք տեսնում ենք, եւ մարդու իրավունքների հետ կապված խնդիրները, հատկապես այնպիսի վայրերում, ինչպիսին Լեռնային Ղարաբաղն է: Մեզ պետք է ամբողջական պատկերացում ամերիկյան արդյունաբերական ստորաբաժանումների դերի մասին, որպեսզի Կոնգրեսը կարողանա պատշաճ վերահսկողություն իրականացնել», - ProPublica-ին ասել է Կարդենասը:
Օրենքն ընդունելու դեպքում պաշտպանական գերատեսչությունից կպահանջվի, որ Պետդեպարտամենտի հետ խորհրդակցելով, զեկույց պատրաստվի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունում օգտագործված ԱԹՍ-ներում առկա ամերիկյան բաղադրիչների եւ արտահանման օրենքների, պատժամիջոցների կամ այլ կանոնակարգերի հնարավոր խախտումների վերաբերյալ: Ո՛չ Վաշինգտոնում Թուրքիայի դեսպանատունը, ոչ էլ Baykar Technology-ը չեն արձագանքել այս պատմության վերաբերյալ մեկնաբանությունների խնդրանքին: Նախկինում, երբ ընկերությանը հարցնում էին իր անօդաչու սարքերի հիմնական բաղադրիչների աղբյուրի մասին, այն հստակ հարցերի չէր պատասխանում եւ միայն նշում էր, որ այդ հարցերը հիմնված են «կեղծ մեղադրանքների վրա»:
Խոսքը ԱՄՆ-ի արտահանման օրենքների մասին է։ Սովորաբար, ռազմական ոլորտում կիրառվող մասերը խստորեն վերահսկվում են եւ պահանջվում է Պետդեպարտամենտի լիցենզիաներ՝ դրանց գնորդների եւ վերջնական օգտագործման վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններով: Սակայն ԱԹՍ-ի հիմնական բաղադրիչներից շատերը կոմերցիոն մակարդակի տեխնոլոգիաներ են, որոնք օգտագործվում են սպառողական տարբեր ապրանքներում եւ ենթակա չեն զենքի մասին օրենքներին:
Թուրքիան, որը հանդիսանում է հակազենքի դեմ պայքարի համաշխարհային պայմանագրերի անդամ, հեշտությամբ կարող է ներմուծել պատրաստի մասեր՝ խուսափելով պատժամիջոցների եւ սահմանափակումների ցանցից, որոնք ուղղված են անօդաչու թռչող սարքերի վերաբերյալ ծրագրեր ունեցող Իրանի եւ Չինաստանի նման երկրների ջանքերը զսպելուն:
Որոշ քննադատներ Բայդենի վարչակազմին կոչ են անում՝ միջոցներ ձեռնարկել Թուրքիայի դեմ: Մյուս երկրները, այդ թվում՝ Կանադան, նախկինում արտահանման արգելքներ են սահմանել՝ հիմնական մասերի առաքումը կանխելու նպատակով: Սակայն ԱՄՆ-ի պարագայում, փորձագետների կարծիքով, կան մի շարք դիվանագիտական նկատառումներ։ Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի վաղեմի դաշնակիցն է եւ վերջերս, TB2 ԱԹՍ-ը դարձել է կարեւոր գործիք այնպիսի վայրերում, ինչպիսին Ուկրաինան է, որտեղ տեղի զինվորականներն այն օգտագործում են ռուսական զորքերի դեմ կռվելու նպատակով:
Այլ երկրներում, սակայն, TB2-ը շատ ավելի քիչ հարգանքի է արժանի: Փաստացի, այն կիրառվել է ոչ միայն զինվորների, այլեւ քաղաքացիական անձանց սպանելու նպատակով՝ առաջացնելով տարբեր կառավարությունների եւ իրավապաշտպան խմբերի զայրույթը:
2019 թվականին, օրինակ, Թուրքիան անօդաչու թռչող սարքեր է ուղարկել Լիբիայում գտնվող Տրիպոլիի Ազգային համաձայնության կառավարությանը՝ հակառակ ՄԱԿ-ի զենքի էմբարգոյին: ՄԱԿ-ը նշել է, որ զենքերը «ցածր ինտենսիվության, ցածր տեխնոլոգիաների» պայքարը վերածել են արյունալի հակամարտության: Եթովպիայում, ապստամբների հետ պատերազմի պայմաններում, կառավարությունը TB2-ներ է օգտագործել ավիահարվածների ժամանակ, որոնց հետեւանքով սպանվել են տասնյակ խաղաղ բնակիչների, այդ թվում՝ տեղահանվածների ճամբարում ապրողներ:
Բայդենի վարչակազմի պաշտոնյաները, իրենց թուրք գործընկերներին, մտահոգություն են հայտնել Եթովպիայի հակամարտությունում անօդաչու թռչող սարքերի կիրառման վերաբերյալ, սակայն ոչ մի քայլ չեն ձեռնարկել՝ հակառակ հրամանագրի, որն իրենց լիազորում է պատժամիջոցներ կիրառել մարտում ներգրավված ցանկացած կողմի նկատմամբ:
Ազգային պաշտպանության մարմնի ակտը, որն ընդունվել է այս տարի, արտացոլում է Թուրքիայի հետ Ամերիկայի լարված հարաբերությունները: Եթե օրենքը ընդունվի, դա կսահմանափակի Թուրքիային F-16 կործանիչներ վաճառելու վարչակազմի ջանքերը։ Օրենսդիրները վկայակոչում են վերջերս Թուրքիայի կատարած մի շարք քայլեր, այդ թվում՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու Ֆինլանդիայի եւ Շվեդիայի դիմումների նկատմամբ վետօ դնելը:
Թուրքական ԱԹՍ-ների հարցում Ներկայացուցիչների պալատի առաջարկած փոփոխությունը, որը ներկայացվել է Կարդենասի կողմից եւ եւս 19 անդամի աջակցություն ստացել, վերջին տարվա ընթացքում թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի ծրագրին Սպիտակ տան ուշադրությունը հրավիրելու երկրորդ փորձն է:
Անցյալ տարի օրենսդիրները նմանատիպ մանդատ էին փնտրում՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունում օգտագործվող ամերիկյան արտադրության մասերի եւ տեխնոլոգիաների մասին զեկուցելու համար: 2021 թվականին Մենենդեսի կողմից ներկայացված փոփոխության նախագծերից մեկը կոչ էր անում գնահատել TB2 անօդաչու սարքերը, դրանց վաճառքը 2018 թվականից ի վեր եւ դրանցում օգտագործվող ամերիկյան մասերը: Վերջնական տարբերակը, սակայն, ավելի մեղմ էր, որում նշված չէր թուրքական անօդաչու թռչող սարքի անունը կամ Թուրքիան, եւ 2020 թվականին Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ տեղի ունեցած պատերազմում օգտագործված ամերիկյան զենքի համակարգերը կամ վերահսկվող տեխնոլոգիաները ուսումնասիրելու խնդրանք էր`ուղղված Բայդենի վարչակազմին: ProPublica-ն պարզել է, որ, այն ժամանակ, թուրքական կառավարությունը լոբբիստներ է վարձել՝ անօդաչու թռչող սարքի հարցը օրենսդիրների հետ քննարկելու համար:
Օրենքով այս զեկույցը պետք է ներկայացվեր հունիսին, սակայն պաշտպանության նախարարությունը դեռեւս չի հրապարակել այն։ Այս ամիս աղբյուրը ProPublica-ին հայտնել է, որ այն ուղարկվել է համապատասխան շահագրգիռ կողմերին վերջնական վերանայման համար:
ԱՄՆ վարչակազմի որոշ քննադատների կարծիքով, նախագծի հետաձգումը Վաշինգտոնում Թուրքիայի ազդեցության հերթական վկայությունն է:
«Դարակից ինչ-որ բան հանելը եւ այն զենք հավաքելու համար օգտագործելը կարող է տեխնիկապես չհատել օրենքի գիծը, սակայն դա պետք է մտահոգիչ լինի», - ասել է Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի գործադիր տնօրեն Արամ Համբարյանը եւ հավելել, որ սա պետք է դիտարկվի որպես ԱՄՆ-ի եւ Թուրքիայի միջեւ ընդհանուր հարաբերությունների մաս:
Սպասվում է, որ առաջիկա ամիսներին Սենատը վերջնական տեսքի կբերի Ազգային պաշտպանության մարմնի ակտի իր տարբերակը:
